MITAZAMO HASI YA KIJINSIA

Kusikiliza na Kuzungumza
Kusikiliza na Kuzungumza

Ufahamu wa Kusikiliza

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua vipengele vya ufahamu wa kusikiliza;
Kueleza vipengele vya ufahamu wa kusikiliza;
Kusikiliza na kujibu maswali ya ufahamu wa kusikiliza;
Kuchangamkia kushiriki katika kusikiliza kwa ufahamu ili kukuza stadi ya kusikiliza.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kutazama picha ya wanafunzi wanasikiliza runinga;
Kueleza maana ya ufahamu wa kusikiliza kwa kuzingatia matendo katika picha;
Jadili kanuni za ufahamu wa kusikiliza.

Je, unazingatia nini wakati wa kusikiliza na kujibu mjadala?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 52
Picha
Vifaa vya kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 53
Kifaa cha kidijitali
Kifungu cha ufahamu

Kutambua kanuni za ufahamu wa kusikiliza; Kusikiliza kwa makini; Kujibu maswali ya ufahamu wa kusikiliza

Kusoma

Kusoma kwa Ufahamu

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kudondoa habari mahususi katika kifungu cha ufahamu;
Kupanga matukio yanavyofuatana katika kifungu cha ufahamu;
Kufanya utabiri na ufasiri kutokana na kifungu cha ufahamu;
Kuchangamkia kujibu maswali ya ufahamu ili kukuza uelewa wa habari.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma kifungu kinachohusu mitazamo hasi ya kijinsia;
Kudondoa habari mahususi katika kifungu kwa kujibu maswali yaliyotolewa;
Kujadili maswali na majibu na wenzake.

Je, unafanya nini ili kupata habari zilizoko katika kifungu cha ufahamu kwa usahihi?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 55
Kifungu cha ufahamu
Vifaa vya kidijitali

Kudondoa habari mahususi; Kupanga matukio kwa mtiririko; Kujibu maswali

Kusoma
Kuandika

Kusoma kwa Ufahamu
Insha za Kiuamilifu - Shajara

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kufanya utabiri na ufasiri kutokana na kifungu cha ufahamu;
Kueleza maana ya msamiati kulingana na kifungu cha ufahamu;
Kutumia msamiati unaotokana na kifungu cha ufahamu ipasavyo;
Kuchangamkia kujibu maswali ya ufahamu ili kukuza uelewa wa habari.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma tena kifungu cha ufahamu;
Kufanya utabiri na ufasiri kuhusu nini kingetokea iwapo waajiri wasingebagua waajiriwa kwa misingi ya kijinsia;
Kueleza maana ya msamiati uliotumika katika kifungu;
Kutunga sentensi akitumia msamiati huo.

Je, utawezaje kutambua msamiati uliopo katika kifungu cha ufahamu?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 56
Kamusi
Chati
Karatasi
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 57
Kijitabu cha shajara
Mfano wa shajara

Kufanya utabiri na ufasiri; Kueleza maana ya msamiati; Kutunga sentensi akitumia msamiati

Kuandika

Insha za Kiuamilifu - Shajara

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kuandika shajara akizingatia vipengele vyake;
Kufanya marekebisho ya shajara;
Kuonea fahari matumizi ya shajara katika maisha ya kila siku.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kuandika shajara kuonyesha shughuli zake za siku mojawapo shuleni;
Kusomea mwenzake shajara aliyoandika;
Kuomba maoni ya mwenzake kuhusu shajara yake;
Kuandika nakala safi ya shajara yake.

Ni vipengele vipi muhimu katika shajara?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 58
Karatasi za kuandikia
Vifaa vya kidijitali

Kuandika shajara; Kusahihisha shajara; Kusoma shajara kwa wenzake

Sarufi

Hali za Masharti - -nge-

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya hali ya masharti;
Kutambua matumizi ya hali ya masharti -nge-;
Kutumia hali ya masharti -nge- ipasavyo katika matini;
Kuchangamkia matumizi yafaayo ya hali ya masharti -nge- ili kukuza ufasaha wa lugha.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma sentensi zenye hali ya masharti -nge-;
Kuchagua sentensi zinazoashiria matumizi ya hali ya masharti -nge-;
Kutambua vitenzi ambavyo vinaonyesha hali ya masharti -nge-;
Kueleza matumizi ya hali ya masharti -nge-.

Je, unahitaji kufanya nini unapoonyesha hali ya masharti unatumia viambishi gani?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 60
Chati
Kadi maneno
Vifaa vya kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 61
Karatasi za kuandikia

Kutambua hali ya masharti -nge-; Kutunga sentensi akitumia hali ya masharti -nge-; Kujaza nafasi kwa kutumia -nge-

Sarufi

Hali za Masharti - -ngali-

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua matumizi ya hali ya masharti -ngali-;
Kueleza matumizi ya hali ya masharti -ngali-;
Kutumia hali ya masharti -ngali- ipasavyo katika matini;
Kuchangamkia matumizi yafaayo ya hali ya masharti -ngali- ili kukuza ufasaha wa lugha.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma sentensi zenye hali ya masharti -ngali-;
Kuchagua sentensi zinazoashiria matumizi ya hali ya masharti -ngali-;
Kutambua vitenzi ambavyo vinaonyesha hali ya masharti -ngali-;
Kueleza matumizi ya hali ya masharti -ngali-.

Kiambishi -ngali- kinatofautianaje na -nge-?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 61
Chati
Karatasi zenye sentensi

Kutambua hali ya masharti -ngali-; Kueleza matumizi ya hali ya masharti -ngali-; Kutunga sentensi akitumia hali ya masharti -ngali-

Sarufi
Kusikiliza na Kuzungumza

Hali za Masharti - -ngali-
Kusikiliza kwa Kufasiri

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua matumizi ya hali ya masharti -ngali-;
Kutumia hali ya masharti -ngali- ipasavyo katika matini;
Kuchangamkia matumizi yafaayo ya hali ya masharti -ngali- ili kukuza ufasaha wa lugha.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kujaza nafasi kwa kutumia hali ya masharti -ngali-;
Kutunga sentensi tano akitumia hali ya masharti -ngali-;
Kutunga kifungu cha aya moja kilicho na vitenzi vilivyo katika hali ya masharti -ngali-.

Je, ni wakati gani tunaweza kutumia hali ya masharti -ngali-?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 62
Karatasi za kuandikia
Vifaa vya kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 63
Picha

Kujaza nafasi kwa kutumia -ngali-; Kutunga sentensi akitumia hali ya masharti -ngali-; Kuandika kifungu cha aya kilicho na hali ya masharti -ngali-

USALAMA BARABARANI

Kusikiliza na Kuzungumza

Kusikiliza kwa Kufasiri

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza msimamo na mielekeo kuhusu ujumbe wa matini;
Kulinganisha misimamo na mielekeo ya ujumbe wa matini aliyosikiliza na ile ya jamii yake;
Kujenga mazoea ya kutambua msimamo na mielekeo katika matini mbalimbali ili kupata maana ya ujumbe.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusikiliza kifungu na kutoa msimamo na mielekeo yake;
Kutoa sababu za msimamo wake;
Kulinganisha misimamo na mielekeo ya matini aliyosikiliza kuhusu usalama barabarani na ile ya jamii yake.

Unaweza vipi kutambua msimamo wa mtu katika mazungumzo?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 64
Kifungu cha kusomewa
Vifaa vya kidijitali

Kueleza msimamo na mielekeo; Kutoa sababu za msimamo wake; Kulinganisha misimamo na mielekeo ya matini na ile ya jamii

Kusoma

Kusoma kwa Kina - Ushairi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya maudhui;
Kutambua maudhui katika shairi;
Kujadili maudhui katika shairi;
Kuchambua shairi kwa kuzingatia maudhui;
Kufurahia kuchambua mashairi kwa kuzingatia maudhui.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kutumia kazi yoyote ya fasihi kueleza mambo yanayozungumziwa humo;
Kutazama kitabu cha fasihi atakachoonyeshwa na mwalimu;
Kueleza maana ya maudhui;
Kutafiti mtandaoni salama maana ya maudhui katika kazi za fasihi.

Je, shairi ulilowahi kusoma lilikuwa linazungumzia nini?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 65
Kitabu cha fasihi
Vifaa vya kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 66
Shairi "Ajali tuzilaani"
Chati

Kueleza maana ya maudhui; Kutambua maudhui katika shairi; Kujadili maudhui katika shairi

Kuandika

Insha za Kubuni - Methali

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya insha za methali;
Kujadili vipengele vya insha ya methali;
Kuandika insha ya methali kwa kuzingatia vipengele vya uandishi husika;
Kufurahia kufasiri methali na kuziandikia insha zinazoafiki ili kujenga ubunifu.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma kielelezo cha insha ya methali;
Kutambua tamathali iliyotumika katika anwani ya insha;
Kueleza maana ya insha za methali kutokana na kielelezo;
Jadili vipengele vya insha ya methali kutokana na kielelezo.

Unahitaji kufanya nini unapoandika insha ya methali?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 68
Kielelezo cha insha ya methali
Vifaa vya kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 69
Jedwali la tathmini
Karatasi za kuandikia

Kueleza maana ya insha za methali; Kutambua vipengele vya insha ya methali; Kujadili vipengele vya insha ya methali

Sarufi

Vielezi vya Namna

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua vielezi vya namna katika matini;
Kueleza maana ya vielezi vya namna;
Kutumia vielezi vya namna ipasavyo katika matini;
Kuchangamkia matumizi yafaayo ya vielezi vya namna katika matini mbalimbali.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma sentensi zenye vielezi vya namna;
Kueleza maneno yaliyokolezwa rangi ni ya aina gani;
Kutambua vielezi vya namna katika sentensi kwa kuvipigia mstari;
Kutambua vielezi vya namna katika kifungu.

Alama ya koloni hutumiwa wapi katika maandishi?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 70
Chati
Karatasi zenye sentensi
Kamusi

Kutambua vielezi vya namna; Kueleza maana ya vielezi vya namna; Kutumia vielezi vya namna katika sentensi

Sarufi

Vielezi vya Namna
Vielezi vya Wakati

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua aina mbalimbali za vielezi vya namna;
Kueleza aina mbalimbali za vielezi vya namna;
Kutumia vielezi vya namna ipasavyo katika matini;
Kuchangamkia matumizi yafaayo ya vielezi vya namna katika matini mbalimbali.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kuzingatia vielezi vya namna kama halisi, hali, tumizi, vikariri, mkazo, viigizi na kifani;
Kamilisha sentensi kwa kuchagua vielezi sahihi vya namna;
Kutumia vielezi vya namna kutunga sentensi.

Vielezi vya namna huchangia vipi katika mawasiliano?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 71
Kadi za vielezi vya namna
Vifaa vya kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 72
Chati
Matini yenye vielezi vya wakati

Kutambua aina za vielezi vya namna; Kujaza pengo kwa vielezi vya namna; Kutunga sentensi akitumia vielezi vya namna

Sarufi

Vielezi vya Wakati

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua aina mbalimbali za vielezi vya wakati;
Kueleza aina mbalimbali za vielezi vya wakati;
Kutumia vielezi vya wakati ipasavyo katika matini;
Kuchangamkia matumizi yafaayo ya vielezi vya wakati katika matini mbalimbali.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kutambua aina za vielezi vya wakati kama nyakati za siku, siku za wiki, miezi ya mwaka, siku mbalimbali, miaka na wakati usio dhahiri;
Kutunga sentensi na vifungu vifupi kwa kutumia vielezi vya wakati;
Kuandika kifungu cha aya moja akitumia vielezi vya wakati angalau vitano.

Je, tofauti kati ya vielezi vya namna na vya wakati ni ipi?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 73
Kadi za vielezi vya wakati
Vifaa vya kidijitali

Kutambua aina za vielezi vya wakati; Kutunga sentensi akitumia vielezi vya wakati; Kuandika kifungu akitumia vielezi vya wakati

HUDUMA KATIKA ASASI ZA KIJAMII

Kusikiliza na Kuzungumza
Kusikiliza na Kuzungumza

Kusikiliza kwa Kutathmini

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya kusikiliza kwa kutathmini;
Kubainisha vipengele vya kusikiliza kwa kutathmini;
Kusikiliza na kutathmini ujumbe wa matini;
Kuchangamkia kusikiliza kwa kutathmini ili kukuza stadi ya kusikiliza.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kutazama picha ya vituo vya huduma na kueleza shughuli zinazotendeka;
Kusikiliza mazungumzo katika kifaa cha kidijitali;
Kutambua vipengele vya kusikiliza kwa kutathmini;
Kujadili vipengele vya kutathmini katika mazungumzo aliyosikiliza.

Unazingatia nini kutambua ikiwa mzungumzaji anasema ukweli?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 75
Picha
Kifaa cha kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 76
Mazungumzo kwenye kifaa cha kidijitali

Kubainisha vipengele vya kusikiliza kwa kutathmini; Kutambua vipengele vya kusikiliza kwa kutathmini; Kueleza maana ya kusikiliza kwa kutathmini

Kusoma

Ufupisho

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya ufupisho;
Kulinganisha kifungu asilia na ufupisho wake;
Kubainisha vipengele vya ufupisho;
Kufupisha kifungu kwa kuzingatia vipengele vya ufupisho;
Kuchangamkia kusoma na kufupisha vifungu mbalimbali.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kulinganisha sentensi ndefu na fupi zenye ujumbe sawa;
Kusoma vifungu A na B na kueleza kifungu kinachotoa habari kwa ufupi;
Kubainisha vipengele vya ufupisho kwa kulinganisha kifungu A na B.

Je, tunapofupisha kifungu tunasema ya muhimu tu?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 78
Vifungu vya ufahamu
Kifaa cha kidijitali

Kueleza maana ya ufupisho; Kulinganisha kifungu asilia na ufupisho wake; Kufanya tathmini

Kusoma
Kuandika

Ufupisho
Insha za Kubuni - Maelezo

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua vipengele vya ufupisho;
Kufupisha kifungu kwa idadi maalum ya maneno;
Kuchangamkia kufupisha vifungu kwa mpangilio ufaao;
Kuheshimu maagizo ya ufupisho.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma kifungu cha hadithi kilichotolewa;
Kufupisha kifungu kwa maneno 110-115;
Kusomea mwenzake ufupisho wake ili apate maoni;
Kuandika nakala safi ya ufupisho.

Mbinu zipi zinasaidia kufupisha kifungu kwa kuzingatia idadi ya maneno inayohitajika?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 79
Kifungu cha hadithi
Karatasi za kuandikia
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 82
Kielelezo cha insha ya maelezo
Kamusi

Kufupisha kifungu kwa idadi maalum ya maneno; Kupangilia habari kwa mtiririko wa maana; Kuzingatia vipengele vya ufupisho

Kuandika

Insha za Kubuni - Maelezo

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kuandika insha ya maelezo akitumia lugha inayoathiri hisia mbalimbali;
Kufanya marekebisho ya insha ya maelezo;
Kuheshimu maoni ya wengine katika uandishi wa insha za maelezo;
Kufurahia kutumia lugha inayoathiri hisia katika insha za maelezo.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kuandika insha ya maelezo kuhusu asasi moja ya kijamii inavyowahudumia watu;
Kutumia lugha inayoathiri hisia mbalimbali;
Kusomea mwenzake insha aliyoandika ili apate maoni;
Kuandika upya insha yake akizingatia maoni aliyopewa na mwenzake.

Je, matumizi ya lugha inayoathiri hisia huleta msisitizo upi katika insha ya maelezo?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 83
Vifaa vya kidijitali
Karatasi za kuandikia

Kuandika insha ya maelezo akitumia lugha inayoathiri hisia; Kufanya marekebisho ya insha; Uwasilishaji wa insha kwa mwalimu

Sarufi

Vielezi vya Mahali
Vielezi vya Idadi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua vielezi vya mahali katika matini;
Kueleza matumizi ya vielezi vya mahali;
Kutumia vielezi vya mahali ipasavyo katika matini;
Kuchangamkia matumizi yafaayo ya vielezi vya mahali katika matini mbalimbali.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kutazama mafungu ya maneno yenye vielezi vya mahali;
Kupigia mstari mafungu yanayoeleza mahali ambapo kitendo kinafanyika;
Kutambua vielezi vya mahali katika sentensi;
Kutunga sentensi akitumia vielezi vya mahali vifuatavyo: shuleni, kwenye soko, Kenya, ndani ya mto, gwarideni, katika gari.

Vielezi vya mahali huundwaje?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 84
Mafungu ya maneno
Chati
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 85
Kiwambo cha tarakilishi
Matini yenye vielezi vya idadi

Kutambua vielezi vya mahali; Kutunga sentensi akitumia vielezi vya mahali; Kupigia mstari vielezi vya mahali katika kifungu

MISUKOSUKO YA KIJAMII

Kusikiliza na Kuzungumza

Uzungumzaji wa Kushawishi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya uzungumzaji wa kushawishi;
Kubainisha miktadha ya uzungumzaji wa kushawishi;
Kutambua vipengele vya uzungumzaji wa kushawishi;
Kueleza umuhimu wa vipengele vya uzungumzaji wa kushawishi;
Kuchangamkia uzungumzaji wa kushawishi.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusikiliza aina mbili za uzungumzaji kutoka kwa mwalimu au video;
Kubainisha uzungumzaji ambao ni wa kushawishi;
Kueleza maana ya uzungumzaji wa kushawishi;
Kutazama picha na kubainisha miktadha ya uzungumzaji wa kushawishi.

Mzungumzaji anashawishi vipi hadhira yake?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 88
Video ya mzungumzaji
Picha za miktadha ya uzungumzaji

Kueleza maana ya uzungumzaji wa kushawishi; Kubainisha miktadha ya uzungumzaji wa kushawishi; Kueleza umuhimu wa vipengele vya uzungumzaji wa kushawishi

Kusikiliza na Kuzungumza
Kusoma

Uzungumzaji wa Kushawishi
Kusoma kwa Kina - Ushairi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua vipengele vya uzungumzaji wa kushawishi;
Kutumia vipengele vya uzungumzaji wa kushawishi katika uzungumzaji wake;
Kutoa uzungumzaji wa kushawishi;
Kufurahia kutumia vipengele vya uzungumzaji wa kushawishi.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusikiliza uzungumzaji wa kushawishi kutoka kwa mwalimu au kifaa cha kidijitali;
Kujadili vipengele vya uzungumzaji wa kushawishi kama ujumbe, lugha shawishi, upangaji wa hoja, ishara za mwili;
Kubuni mazungumzo kuhusu jinsi ya kusuluhisha migogoro ya kijamii;
Kutoa mazungumzo aliobuni mbele ya wenzake.

Vipengele vipi ni muhimu katika uzungumzaji wa kushawishi?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 89
Kifaa cha kidijitali
Jedwali la tathmini
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 91
Kamusi
Shairi "Misukosuko ya nini?"

Kutambua vipengele vya uzungumzaji wa kushawishi; Kutumia vipengele vya uzungumzaji wa kushawishi; Kutoa uzungumzaji wa kushawishi

Kusoma

Kusoma kwa Kina - Ushairi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya muundo wa shairi;
Kutambua vipengele vya muundo wa shairi;
Kuchambua muundo wa shairi kwa kutumia vipengele maalum;
Kuheshimu maoni ya wengine kuhusu muundo wa shairi;
Kufurahia kusoma mashairi.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma tena shairi "Misukosuko ya nini?";
Kujibu maswali kuhusiana na idadi ya beti, mishororo, vipande, mizani, vina na mtiririko wa mishororo ya mwisho;
Kusoma shairi lingine kutoka katika diwani iliyopendekezwa;
Kuchambua shairi kwa kuzingatia mandhari na muundo wa shairi.

Umewahi kusoma shairi kuhusu nini?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 92
Shairi "Misukosuko ya nini?"
Diwani iliyopendekezwa

Kutambua vipengele vya muundo wa shairi; Kuchambua muundo wa shairi; Uwasilishaji wa kazi kwa mwalimu

Kuandika

Viakifishi - Mabano
Viakifishi - Kistari Kifupi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua matumizi ya mabano katika matini;
Kueleza matumizi ya mabano;
Kutumia mabano ipasavyo katika kuakifisha matini;
Kufurahia matumizi yafaayo ya mabano katika matini mbalimbali.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma sentensi zenye mabano;
Kueleza matini iliyofungiwa kwa alama za mabano;
Kutambua matumizi ya mabano katika sentensi kuonyesha kisawe cha neno, kutoa ufafanuzi wa neno na kufungia nambari katika orodha;
Kuakifisha kifungu kwa kutumia mabano.

Mabano hutumiwa kufanya nini katika kuandika sentensi?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 93
Sentensi zenye mabano
Kifungu cha kuakifisha
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 94
Vifungu vyenye kistari kifupi
Karatasi za kuandikia

Kutambua matumizi ya mabano; Kueleza matumizi ya mabano; Kutumia mabano ipasavyo kuakifisha

Sarufi

Ngeli na Upatanisho wa Kisarufi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua nomino za ngeli ya U-ZI;
Kutambua viambishi vya upatanisho wa kisarufi vya ngeli ya U-ZI;
Kutumia nomino za ngeli ya U-ZI katika matini;
Kuheshimu maoni ya wenzake;
Kuchangamkia matumizi yafaayo ya ngeli ya U-ZI katika mawasiliano.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kutambua nomino za ngeli ya U-ZI katika mnyororo wa nomino;
Kusoma sentensi zenye nomino za ngeli ya U-ZI katika jedwali la umoja na wingi;
Kutambua kiambishi cha upatanisho wa kisarufi cha ngeli ya U-ZI;
Kutunga sentensi katika umoja na wingi akitumia nomino za ngeli ya U-ZI.

Ni vitu gani katika mazingira yako vyenye majina yaliyo katika ngeli ya U-ZI?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 95
Mnyororo wa nomino
Jedwali la sentensi

Kutambua nomino za ngeli ya U-ZI; Kutambua viambishi vya upatanisho wa kisarufi; Kutunga sentensi zenye nomino za ngeli ya U-ZI

Sarufi
Kusikiliza na Kuzungumza

Ngeli na Upatanisho wa Kisarufi
Kusikiliza kwa Kina - Sauti /j/ na /nj/

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua nomino za ngeli ya YA-YA;
Kutambua viambishi vya upatanisho wa kisarufi vya ngeli ya YA-YA;
Kutumia nomino za ngeli ya YA-YA katika matini;
Kuheshimu maoni ya wenzake;
Kuchangamkia matumizi yafaayo ya ngeli ya YA-YA katika mawasiliano.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kutambua nomino za ngeli ya YA-YA katika orodha ya maneno;
Kusoma sentensi zenye nomino za ngeli ya YA-YA katika umoja na wingi;
Kutambua kiambishi cha upatanisho wa kisarufi cha ngeli ya YA-YA;
Kutunga sentensi katika umoja na wingi akitumia nomino za ngeli ya YA-YA.

Ni vitu gani katika mazingira yako vyenye majina yaliyo katika ngeli ya YA-YA?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 96
Orodha ya nomino za ngeli ya YA-YA
Sentensi za umoja na wingi
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 98
Kapu la maneno
Ujumbe wa kibiashara

Kutambua nomino za ngeli ya YA-YA; Kutambua viambishi vya upatanisho wa kisarufi; Kutunga sentensi zenye nomino za ngeli ya YA-YA

MATUMIZI YA VIFAA VYA KIDIJITALI KATIKA BIASHARA

Kusikiliza na Kuzungumza

Kusikiliza kwa Kina - Sauti /j/ na /nj/

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutamka vitanzandimi vyenye sauti /j/ na /nj/ ipasavyo;
Kubuni vitanzandimi vinavyohusisha sauti /j/ na /nj/;
Kukariri vitanzandimi vyenye sauti /j/ na /nj/;
Kuchangamkia matamshi bora ya sauti /j/ na /nj/ katika mazungumzo ya kawaida.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusikiliza vitanzandimi vifuatavyo vikitamkwa na mwalimu au vikitamkwa kupitia kifaa cha kidijitali;
Kutamka vitanzandimi alivyosikiliza;
Kutumia jozi zenye sauti /j/ na /nj/ kubuni vitanzandimi;
Kukariri vitanzandimi alivyobuni.

Sauti /j/ na /nj/ zinatofautianaje?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 99
Kifaa cha kidijitali
Jozi za maneno zenye sauti /j/ na /nj/

Kutamka vitanzandimi vyenye sauti /j/ na /nj/; Kubuni vitanzandimi vyenye sauti /j/ na /nj/; Kukariri vitanzandimi vyenye sauti /j/ na /nj/

Kusoma

Ufahamu wa Kifungu cha Kushawishi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kudondoa habari mahususi katika kifungu cha kushawishi;
Kueleza maana za maneno kama yalivyotumiwa katika kifungu cha kushawishi;
Kutumia msamiati unaotokana na kifungu cha kushawishi ipasavyo;
Kuchangamkia usomaji wa kifungu cha kushawishi ili kukuza hamu ya ujifunzaji.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma makala kuhusu Lena aliyeanzisha biashara;
Kudondoa habari muhimu kutoka kwenye kifungu kwa kujibu maswali;
Kueleza maana za maneno yaliyotumika katika kifungu;
Kutunga sentensi akitumia maneno hayo.

Je, unafanya nini ili kupata habari zilizoko katika kifungu cha kushawishi kwa usahihi?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 100
Makala ya Lena
Kamusi
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 101
Jedwali la tathmini
Mtandao salama

Kudondoa habari mahususi; Kueleza maana za maneno; Kutumia msamiati unaotokana na kifungu

Kuandika

Insha za Kubuni - Masimulizi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza ukuzaji wa wazo baina ya aya za insha ya masimulizi;
Kutambua vipengele vya ukuzaji wa wazo baina ya aya za insha ya masimulizi;
Kubainisha vipengele vya ukuzaji wa wazo baina ya aya za insha ya masimulizi;
Kupenda kutumia vipengele vya ukuzaji wa wazo baina ya aya za insha ya masimulizi.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma mojawapo ya insha za masimulizi zilizohifadhiwa kwenye potifolio;
Kueleza mawazo yalivyokuzwa baina ya aya;
Kutambua vipengele vya ukuzaji wa wazo katika insha aliyoisoma;
Kutambua wazo kuu, maelezo, mifano na hitimisho katika kila aya.

Je, unafanya nini ili kulikuza wazo baina ya aya za insha ya masimulizi?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 103
Insha za masimulizi zilizohifadhiwa
Karatasi za kuandikia

Kueleza ukuzaji wa wazo baina ya aya; Kutambua vipengele vya ukuzaji wa wazo; Kubainisha vipengele vya ukuzaji wa wazo

Kuandika
Sarufi

Insha za Kubuni - Masimulizi
Ngeli na Upatanisho wa Kisarufi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kuandika insha ya masimulizi inayozingatia ukuzaji wa wazo baina ya aya;
Kufanya marekebisho ya insha ya masimulizi;
Kushirikiana na wenzake katika uandishi wa insha ya masimulizi;
Kufurahia kuandika insha za masimulizi zinazozingatia ukuzaji wa wazo baina ya aya.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kuandaa vidokezo vya insha ya masimulizi kuhusu "Mfanyabiashara alivyotumia vifaa vya kidijitali kuendeleza biashara";
Kuandika maelezo yatakayokuza kila kidokezo;
Kuandika insha ya masimulizi;
Kuwasomea wenzake insha aliyoandika ili wampe maoni yao.

Je, ni vipengele vipi vya ukuzaji wa wazo baina ya aya muhimu zaidi?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 104
Vidokezo vya insha
Karatasi za kuandikia
KLB Top Scholar Kiswahili uk. 105
Sentensi zenye nomino za ngeli ya LI
Chati ya maneno

Kuandika insha ya masimulizi; Kufanya marekebisho ya insha; Kuwasomea wenzake insha

Sarufi

Ngeli na Upatanisho wa Kisarufi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua nomino za ngeli ya KU na PA-KU-MU;
Kutambua viambishi vya upatanisho wa kisarufi vya ngeli ya KU na PA-KU-MU;
Kutumia nomino za ngeli ya KU na PA-KU-MU katika matini;
Kuchangamkia matumizi yafaayo ya ngeli ya KU na PA-KU-MU katika mawasiliano.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kunakili sentensi zenye nomino za ngeli ya KU;
Kutambua viambishi vya upatanisho wa ngeli ya KU kwa kuvipigia mstari;
Kusoma nomino kwenye kadi;
Kutambua nomino za ngeli ya KU kutoka kwenye kadi;
Kutumia nomino katika ngeli ya KU kutunga sentensi;
Nakili sentensi zenye viambishi vya ngeli ya PA-KU-MU.

Je, viambishi vya ngeli ya PA-KU-MU vinatofautiana vipi?

KLB Top Scholar Kiswahili uk. 106
Sentensi zenye nomino za ngeli ya KU
Kadi za nomino
Sentensi zenye viambishi vya ngeli ya PA-KU-MU

Kutambua nomino za ngeli ya KU na PA-KU-MU; Kutambua viambishi vya upatanisho wa kisarufi; Kutunga sentensi zenye nomino za ngeli ya KU na PA-KU-MU

KUKABILIANA NA MSONGO WA MAWAZO

Kusikiliza na Kuzungumza
Kusikiliza na Kuzungumza

Mazungumzo - Malumbano ya Utani

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya malumbano ya utani.
Kueleza mambo yanayosimuliwa katika malumbano ya utani.
Kutambua vipengele vya uwasilishaji wa malumbano ya utani.
Kuchangamkia kuwasilisha malumbano ya utani kwa kutumia vipengele vya kimsingi.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kuonyeshwa picha ya watu wanaowasiliana kisha aeleze wanafanya nini.
Kuigiza malumbano ya utani yaliyotolewa kielelezo na mwalimu.
Kutambua maneno yanayoonyesha mzaha.
Kushiriki majadiliano ya kikundi kuhusu maana ya malumbano ya utani kwa kurejelea mfano uliogizwa.

Je, unajua malumbano ya utani ni nini?

KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 108
Picha
Maigizo ya malumbano ya utani
Kifaa cha kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 109
Chati ya vipengele vya uwasilishaji wa malumbano ya utani

Kueleza maana ya malumbano ya utani Kutambua vipengele vya malumbano ya utani Kuigiza malumbano ya utani

Kusoma

Kusoma kwa Kina - Ushairi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya wahusika katika fasihi.
Kutambua wahusika katika shairi.
Kujadili sifa za wahusika katika shairi.
Kuchangamkia kutambua wahusika katika mashairi mbalimbali.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kutaja majina ya watu katika novela au tamthilia alizosoma.
Kueleza maana ya wahusika.
Kusoma shairi "Uwele huu ni gani?" ukurasa wa 110.
Kutambua wahusika katika shairi alilosoma kwa kujibu maswali.

Je, wahusika ni nani katika kazi ya fasihi?

KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 110
Diwani ya mashairi
Kamusi
Vifaa vya kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 111-112
Chati ya sifa za wahusika
Kifaa cha kidijitali

Kueleza maana ya wahusika katika fasihi Kutambua wahusika katika shairi Kujadili sifa za wahusika katika shairi

Kuandika

Barua ya Kuomba Kazi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya barua rasmi ya kuomba kazi.
Kutambua vipengele vya barua rasmi ya kuomba kazi.
Kujadili lugha inayofaa katika kuandika barua rasmi ya kuomba kazi.
Kuchangamkia kuandika barua rasmi ya kuomba kazi.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma barua rasmi ya kuomba kazi ya Paulo Mwakazi iliyoko kwenye kitabu.
Kueleza maana ya barua rasmi ya kuomba kazi.
Kutambua vipengele vya barua rasmi ya kuomba kazi.
Kujadili lugha inayofaa katika kuandika barua rasmi ya kuomba kazi.

Je, barua rasmi ya kuomba kazi ina sifa gani?

KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 113
Kielelezo cha barua rasmi ya kuomba kazi
Chati ya vipengele vya barua rasmi
Kifaa cha kidijitali

Kueleza maana ya barua rasmi ya kuomba kazi Kutambua vipengele vya barua rasmi ya kuomba kazi Kueleza lugha inayofaa katika barua rasmi ya kuomba kazi

Kuandika
Sarufi

Barua ya Kuomba Kazi
Vinyume vya Vihusishi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua vipengele vya barua rasmi ya kuomba kazi.
Kuandika barua rasmi ya kuomba kazi kwa kuzingatia vipengele vyake.
Kufurahia kuandika barua rasmi ya kuomba kazi.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma tena barua ya kuomba kazi iliyotolewa kielelezo.
Kutayarisha vidokezo vya barua rasmi ya kuomba kazi ya msimu ya kuuza bidhaa katika duka kuu.
Kuandika barua rasmi ya kuomba kazi hiyo akizingatia vipengele vyake pamoja na lugha ifaayo.
Kumweleza mwenzake barua yake ili atolewe maoni.

Je, ni vidokezo vipi vifaa kuzingatiwa kabla ya kuandika barua rasmi ya kuomba kazi?

KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 114
Kielelezo cha barua ya kuomba kazi
Orodha ya vipengele vya barua rasmi
Kifaa cha kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 115
Picha
Chati ya vihusishi na vinyume vyake
Majedwali

Kuandika barua rasmi ya kuomba kazi Kutambua makosa katika barua Kurekebisha barua kulingana na maoni ya wenzake

Sarufi

Vinyume vya Vihusishi

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua vinyume vya vihusishi katika matini.
Kutumia vinyume vya vihusishi ipasavyo katika sentensi.
Kutunga sentensi zenye vinyume vya vihusishi.
Kuchangamkia matumizi ya vinyume vya vihusishi katika mawasiliano ya kila siku.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kupigia mstari vihusishi na vinyume vyake katika sentensi zilizotolewa.
Kusoma kifungu na kutambua vihusishi na vinyume vyake.
Kujaza nafasi kwenye kifungu kwa kutumia kinyume cha kihusishi kilichotolewa kwenye mabano.
Kutunga sentensi akitumia vinyume vya vihusishi vilivyotajwa.

Je, ni vipi tunaweza kutofautisha vihusishi na vinyume vyake?

KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 116-117
Vifaa vya kidijitali
Orodha ya vihusishi na vinyume vyake
Kifungu cha ufahamu

Kutambua vihusishi na vinyume vyake katika kifungu Kujaza pengo kwa vinyume vya vihusishi Kutunga sentensi zenye vinyume vya vihusishi

HAKI ZA KIBINADAMU

Kusikiliza na Kuzungumza
Kusikiliza na Kuzungumza

Uzungumzaji katika Sherehe

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya uzungumzaji katika sherehe.
Kutambua miktadha katika jamii ambapo uzungumzaji katika sherehe hufanywa.
Kujadili ujumbe unaoafiki uzungumzaji katika miktadha mbalimbali ya sherehe.
Kuchangamkia kutoa mazungumzo katika sherehe.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kutazama picha ya watu kwenye sherehe.
Kueleza shughuli zinazotendeka katika sherehe.
Kutaja miktadha mbalimbali ya sherehe katika jamii.
Kujadili katika vikundi ujumbe unaoafiki uzungumzaji katika miktadha mbalimbali ya sherehe.

Je, uzungumzaji katika sherehe una umuhimu gani?

KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 118
Picha
Chati ya sherehe mbalimbali
Vifaa vya kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 119-120
Chati ya vipengele vya uzungumzaji katika sherehe
Vidokezo vya uzungumzaji katika sherehe
Kifaa cha kidijitali

Kueleza maana ya uzungumzaji katika sherehe Kutambua miktadha ya sherehe katika jamii Kujadili ujumbe unaoafiki uzungumzaji katika sherehe

Kusoma

Kusoma kwa Mapana

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza mambo yanayozingatiwa katika kuchagua matini ya kusoma.
Kueleza ujumbe wa matini ya kujichagulia.
Kusoma matini aliyojichagulia.
Kufurahia kusoma matini mbalimbali za kujichagulia.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kuteua matini ya kiwango chake kuhusu jambo alipendalo kutoka vitabuni au mtandaoni salama.
Kuketi mahali pafaapo na kusoma.
Kumweleza mwenzake ujumbe aliopata kutokana na matini aliyosoma.
Kupewa maoni kuhusu ujumbe wa matini aliyosoma.

Je, unazingatia nini unapochagua matini ya kusoma?

KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 121
Matini mbalimbali za kusoma
Mtandao salama
Vifaa vya kidijitali

Kueleza mambo yanayozingatiwa katika kuchagua matini Kusoma matini kwa usahihi Kueleza ujumbe wa matini aliyosoma

Kusoma
Kuandika

Kusoma kwa Mapana
Insha za Kubuni - Maelezo

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kutambua msamiati uliotumiwa katika matini ya kujichagulia.
Kutambua matumizi mengine ya lugha katika matini ya kujichagulia.
Kutumia msamiati uliotolewa katika matini kutunga sentensi.
Kufurahia kusoma matini mbalimbali za kujichagulia.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma tena matini aliyojichagulia kisha:
Kuandika daftarini msamiati ambao hakuelewa maana yake.
Kutambua maana za msamiati kulingana na muktadha wa matumizi yake.
Kutumia kamusi kutafuta maana za msamiati ambao hakuweza kubainisha maana yake.
Kutumia msamiati aliojifunza kutunga sentensi.

Je, ni vipi tunaweza kutambua maana ya msamiati mpya katika matini?

KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 122
Kamusi
Shajara
Vifaa vya kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 122-123
Kielelezo cha insha ya maelezo
Majedwali na chati

Kutambua msamiati mpya katika matini Kueleza maana ya msamiati kwa muktadha Kutunga sentensi kwa kutumia msamiati mpya Kujaza shajara kikamilifu

Kuandika

Insha za Kubuni - Maelezo

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kuandika vidokezo vya insha ya maelezo.
Kuandika insha ya maelezo kwa kutumia mtazamo mahususi.
Kusahihisha makosa katika insha ya maelezo.
Kuchangamkia kuandika insha za maelezo zenye mitazamo tofauti.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kuandika vidokezo vya insha ya maelezo yenye mtazamo mahususi.
Kupanga vidokezo jinsi vitakavyofuatana katika insha.
Kuandika insha inayoeleza mambo mahususi na kuonyesha mtazamo wake.
Kuwasomea wenzake insha yake ili wampe maoni.

Je, vidokezo huchangia vipi katika uandishi wa insha bora ya maelezo?

KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 124
Mifano ya vidokezo vya insha
Kielelezo cha insha ya maelezo
Vifaa vya kidijitali

Kuandika vidokezo vya insha ya maelezo Kuandika insha ya maelezo yenye mtazamo mahususi Kusahihisha makosa katika insha Kuwasilisha nakala safi ya insha

Sarufi

Mnyambuliko wa Vitenzi - Kauli ya Kutendana
Mnyambuliko wa Vitenzi - Kauli ya Kutendeana

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya kauli ya kutendana.
Kutambua viambishi vya kauli ya kutendana.
Kutumia kauli ya kutendana katika sentensi.
Kufurahia kutumia kauli ya kutendana katika mawasiliano ya kila siku.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma maneno yaliyo katika jedwali lenye vitenzi vya kauli ya kutenda na kutendana.
Kutambua viambishi tamati katika maneno ya kauli ya kutendana.
Kutambua viambishi vilivyo katika vitenzi vya kauli ya kutendana.
Kubadilisha vitenzi vilivyotolewa kuwa katika kauli ya kutendana.

Je, viambishi gani hutumika katika kauli ya kutendana?

KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 124-125
Jedwali la vitenzi katika kauli ya kutenda na kutendana
Kadi za vitenzi
Vifaa vya kidijitali
KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 126
Jedwali la vitenzi katika kauli ya kutenda na kutendeana
Chati ya vitenzi katika kauli ya kutendeana

Kueleza maana ya kauli ya kutendana Kutambua viambishi vya kauli ya kutendana Kubadilisha vitenzi kuwa katika kauli ya kutendana Kutunga sentensi katika kauli ya kutendana

Sarufi

Mnyambuliko wa Vitenzi - Kauli ya Kutendesha

Kufika mwisho wa funzo mwanafunzi aweze:
Mwisho wa funzo,
Kueleza maana ya kauli ya kutendesha.
Kutambua viambishi vya kauli ya kutendesha.
Kutumia kauli ya kutendesha katika sentensi.
Kufurahia kutumia kauli ya kutendesha katika mawasiliano ya kila siku.

Mwanafunzi aelekezwe:
Kusoma maneno katika jedwali lenye vitenzi vya kauli ya kutenda na kutendesha.
Kutambua viambishi tamati katika maneno ya kauli ya kutendesha.
Kutambua viambishi vilivyo katika vitenzi vya kauli ya kutendesha.
Kutumia kauli ya kutendesha kubadilisha sentensi zilizotolewa.

Je, viambishi gani hutumika katika kauli ya kutendesha?

KLB Top Scholar Kiswahili Gredi ya 9 uk. 127-128
Jedwali la vitenzi katika kauli ya kutenda na kutendesha
Mwavuli wa viambishi vya kauli ya kutendesha
Vifaa vya kidijitali

Kueleza maana ya kauli ya kutendesha Kutambua viambishi vya kauli ya kutendesha Kubadilisha sentensi kuwa katika kauli ya kutendesha Kutunga sentensi katika kauli ya kutendesha